Štetnost dualnog identiteta i crnogorskog "nadsrpstva"

PIŠE: Vuk Orović

Postojanje konsenzusa o osnovnim društvenim pitanjima ključ je mirnog i stabilnog funkcionisanja jedne države. Bazični stepen jedinstva, uvažavanje različitosti i društvena harmonija omogućavaju miran državni put i garant su stabilnog društvenog razvoja.

Najveće i najmoćnije svjetske države većinski krasi federativno uređenje i one predstavljaju pravi identitetski koktel – spoj različitih naroda i etničkih grupa, istorijski često debelo suprotstavljenih. Ipak, one su pronašle pravi put za uspostavljanje osnovnog stepena društvenog jedinstva, a samim tim i za mirno funkcionisanje države, koje samo po sebi garantuje razvoj društva na svim poljima.

Međutim, kada govorimo o maloj Crnoj Gori, putu ka uspostavljanju društvenog jedinstva ni posle petnaest godina postojanja ne nazire se kraj. Nekoliko je suprotstavljenih političkih polova, sa tendencijom produbljivanja podjela i nastajanjem novih. Trenutno su najistaknutija tri pola – prosrpski, procrnogorski i umjereni.

Nakon duge vladavine procrnogorskog bloka, na scenu je stupio primat onog umjerenog, iako se isprva mislilo da će vlast preuzeti ovaj prosrpski. O ovim temama se ranije rijetko govorilo, ali sada, primicanjem popisa stanovništva, teme su sve aktuelnije.

Naime, u posljednjih godinu dana sve se učestalije govori o značaju popisa za budućnost srpskog naroda Crne Gore. Tokom tih rasprava nemoguće je ne primijetiti jednu tendenciju – aktuelizovanje pitanja tzv. dualnog identiteta prisutnog među crnogorskim Srbima. Međutim, šta je to tzv. dualni identitet?

U posljednje vrijeme, ovaj termin prevashodno se koristi prilikom analiziranja popisa iz 2011. godine i njegovog potencijalnog negativnog uticaja na razvoj srpskog naroda u našoj zemlji. Naime, na popisu 2011. godine uvedena je opcija dualnog identiteta, oličena u mogućnosti da se građani odluče za kategorije "Srbin-Crnogorac" i "Crnogorac-Srbin" i za ove dvije kategorije sveukupno se odlučilo 0,68% stanovništva.

Nadalje, dualni identitet ne počinje ovim popisom, niti se njime završava. On je znatno dublji i kompleksniji od toga i ne predstavlja strogo formalni element, iako se jednim dijelom odnosi i na njega. Uopšteno govoreći, dualni identitet među Srbima Crne Gore javlja se u dva pola – jedan pol čine politički, tj. integralni Srbi, odnosno Srbi koji su se nacionalno u potpunosti uobličili kao Srbi (apsolutna pripadnost srpskom narodu – prihvatanje srpske tradicije i kulture; velike simpatije prema državi Srbiji; rijetko isticanje svoje posebnosti i „elitizma” u odnosu na Srbe iz Matice i okolnih zemalja; određeni stepen uvažavanja srpskih vlasti). Drugi pol čine „etnički”, tj. dualni Srbi, odnosno Srbi koji u identitetskom smislu većinski spadaju u srpsko nacionalno biće, ali se u političkom smislu i dalje nisu uobličili kao takvi.

Unutar „dualnih” Srba postoji više kategorija, a dvije su najučestalije: (1) ona u koju spadaju oni koji skoro u potpunosti njeguju srpsku kulturu tradiciju i u svakodnevnom govoru se izjašnjavaju kao Srbi, ali nisu dosegli dovoljan stepen nacionalne zrelosti da razluče nacionalnu od regionalne (geografske) pripadnosti. Zahvaljujući tome, oni termine „Srbin” i „Crnogorac” često posmatraju kao sinonime, što dolazi do izražaja i na samom popisu.

Ovu kategoriju „dualnih” Srba takođe često odlikuje isticanje sopstvenog elitizma, odnosno „nadsrpstva” i superiornosti u odnosu na ostatak Srba, a naročito Srba iz Srbije. Oni, takođe, predstavnike srpskih vlasti uglavnom posmatraju sa većim ili manjim animozitetom, a njihova bliskost sa državom Srbijom nije naročito izražena. U prilog tome govore i riječi Raja Vojinovića iz 2007. godine, koji na temu veze tekovina kralja Nikole i ovog dijela naroda kaže: „Ta istorija se iz istih razloga i danas ponavlja, jer onda nije valjao Pašić, a danas ne valja Koštunica. Onda je bombama u vazduh dignuta štamparija «Narodne misli» u Nikšiću, a danas se u sačekušama ubijaju vlasnici i urednici opozicionih listova. Onda je, a ne u naše vrijeme, lansirana čuvena sintagma - terazijski Crnogorci.”

Evidentno je da dobar dio zastupnika dualnog identiteta, premda većinski nisu pristalice nezavisne države Crne Gore, više od cijelog jednog vijeka gaji animozitet prema različitim srpskim vladarima i državi Srbiji kao takvoj.

Ranije su Obrenovići i Karađorđevići nazivani „trgovcima svinja”, da bi kasnije ovaj dio naroda na izrazito negativan način posmatrao i potonje srpske vladare – Aleksandra Karađorđevića i Nikolu Pašića, Miloševića, Đinđića i Koštunicu, Tadića i Mlađu Đorđevića, a danas i Aleksandra Vučića. Jasno je da je ovo pitanje znatno dublje od animoziteta prema striktno određenom vladaru i njegovim individualnim karakteristikama.

(2) Drugu kategoriju predstavnika „dualnog srpstva” čini umjerena struja, koja je okrenutija tzv. građanskim vrijednostima. Predstavnici ove struje više su prijateljski nastrojeni prema nezavisnoj državi Crnoj Gori – ne ističu srpski identitet u prevelikoj mjeri i nalaze se na rascjepu između nacionalnih Srba i nacionalnih Crnogoraca. Uglavnom će reći da su Srbi, ali nacionalno izjašnjavanje za njih nije od krucijalnog značaja, niti u potpunosti uviđaju njegov značaj, i prevashodno su okrenuti propagiranju liberalno-građanskih i univerzalističkih vrijednosti.

Korijeni dualnog identiteta sežu daleko u istoriju, i to u drugu polovinu 19. vijeka. Tada se unutar stanovnika prostora tadašnje Stare Crne Gore i Brda počinje uobličavati misao o određenim specifičnostima u odnosu na Srbe iz Srbije. Ovu misao podgrijali su tadašnji vojvođanski romantičari, koji su, razočarani srpskim vlastima, uzor našli u ratnim podvizima Srba iz Crne Gore i uobličili naziv „srpski Spartanci”. Atmosferu je podgrijavao i kralj Nikola, lansiranjem krilatice o crnogorskom „nadrspstvu”, promovisanjem ratničkih „spartanskih” vrijednosti putem sistema prosvjete, kao i raspirivanjem animoziteta prema srpskim vlastima i prema crnogorskim Srbima bliskim istima.

Uzevši u obzir činjenicu da Srbi iz Crne Gore nikada nisu ispunili san o stvaranju svesrpske države sa okolnim Srbima i da se njihov prvi i potonji vid zajedničkog državnog organizovanja odnosio na državu svih Jugoslovena, a ne Srba, kako se vjekovima maštalo, veoma brzo dolazi do razočaranja.

Zahvaljujući kombinaciji svih prethodno navedenih faktora i dinarskog mentaliteta prosječnog stanovnika Crne Gore, dolazi do blagog udaljavanja ovog dijela Srba od ostatka srpskog nacionalnog korpusa. Dodamo li tome turbulentne viševjekovne istorijske okolnosti, idući od Prve Jugoslavije ka Drugoj, i sve do DPS režima i događaja iz prethodnih nekoliko decenija, usljed čega dolazi i do izdvajanja zasebne crnogorske nacije, sve je istaknutije i diferenciranje ovog „dualnog” dijela srpskog naroda.

Pored dešavanja iz prethodnih 100-150 godina, uzrok toga leži i u događajima iz prethodnih 20-tak godina: kako u osamostaljenju Crne Gore, tako i u prozapadnoj politici srpskih vlasti i nerijetko dobrim odnosima sa bivšim DPS režimom. Sve to dovodi do utiska dijela identitetski i dalje nedovoljno uobličenog naroda da je u borbi sa Đukanovićem ostavljen na cjedilu od strane Matice, kao i da se srpske vlasti kreću ka kršenju Kosovskog zavjeta – jednog od temelja srpskog naroda Crne Gore. Tako imamo situaciju da veliki dio ove grupacije u identitetskom smislu produbljuje podjele unutar srpskog nacionalnog bića, a da se na političkom planu sve više udaljava kako od države Srbije i njenih zvaničnika, prema kojima gaji animozitet i uglavnom ih smatra „izdajnicima”, a nekad i tlačiteljima, tako i od čisto srpskih političkih opcija na tlu Crne Gore, koje ova grupacija etiketira kao „neuspješne političare”, „profesionalne Srbe” i „sluge beogradskog režima”.

Sve ovo dovodi do, de fakto, udaljavanja „dualnih” Srba od ostatka srpskog nacionalnog korpusa. Promjene su vidne kako na unutrašnjem planu, tj. na planu odnosa sa ostatkom Srba iz Crne Gore, na planu odnosa sa prosrpskim partijama iz CG i na planu sveobuhvatnosti rada na očuvanju srpskog identiteta na tlu Crne Gore, tako i na spoljnom planu, tj. na planu odnosa sa Srbima iz Srbije i planu odnosa sa srpskim vlastima. S obzirom na sve učestalija interna politička previranja među Srbima iz Crne Gore, pitanje je koliko ćemo još čekati da dođe do novog cijepanja srpskog nacionalnog korpusa na ovom tlu.

Reklo bi se da situacija u ovom trenutku nije na ivici pucanja, ali nije nerealno da do toga kad-tad dođe, bilo spontanim razvojem situacije (ako se ništa ne učini po pitanju rješavanja ove problematike), bilo nizom događaja koji bi imali prelomni uticaj. Uostalom, nije li već jednom naizgled banalan sukob unutar identitetski prilično jedinstvenog stanovništva predstavljao uzrok potonjeg cijepanja unutar srpskog naroda? Reklo bi se da preduslovi za slična dešavanja i danas postoje.

ŠTA DALJE?

Kada je popis u pitanju, neophodno je definisati sve kategorije prisutne unutar srpskog nacionalnog bića na tlu Crne Gore i pristupiti im na različite načine.

Pored nužnosti iskorjenjivanja dualne, tj. srpsko-crnogorske i crnogorsko-srpske opcije, koja na prethodnom popisu nije značajnije uzela maha, neophodno je edukovanje naroda o razlici između termina „Srbin” i „Crnogorac” u nacionalnom smislu. Neophodno je da dio naroda shvati da ovi termini ne predstavljaju sinonime i da se što veći broj entičkih Srba koji su se zahvaljujući neadekvatnom shvatanju nacionalnog pitanja i/li preovladavajućem dualnom identitetu izjašnjavali kao Crnogorci na narednom popisu izjasne kao Srbi. Broj takvih je upitan, ali određeni izvori nam kazuju da je daleko od zanemarljivog.

U skladu s tim, vrijedi istaći tvrdnje dr Nemanje Batrićevića, nacionalnog Crnogorca, koji u svom tekstu iz 2018., objavljenom na sajtu Antene, navodi sljedeće: „izmjereni broj Crnogoraca nije tačan. Uz svo dužno poštovanje institucije popisa, cifra od 44.9% Crnogoraca, koliko je izmjereno 2011.godine, u političkom smislu, ne znači apsolutno ništa jer pozamašan dio njih kad kaže Crnogorac zapravo misli Srbin.

Dvije nezavisne studije, Crnogorska nacionalna izborna studija (2016) i Strategije simbolične izgradnja nacija na Zapadnom Balkanu (2014), izmjerile su da 28-29% posto izjašnjenih Crnogorca na pitanje - da  li smatrate da su Crnogorci u suštini Srbi odgovara sa  -DA."

To bi značilo da svaki treći-četvrti građanin koji se izjasnio kao Crnogorac sebe istovremeno vidi i kao Srbina. O tome svjedoči i činjenica da, sudeći po popisu iz 2011., srpskim jezikom govori 42,88% stanovništva (što je preko 14% više od broja Srba na istom popisu), a crnogorskim 36, 97.

Sve ovo ide u prilog tezi da postoji ozbiljan broj Srba koji, zahvaljujući složenom istorijskom i identitetskom razvoju, nisu u stanju da podvuku jasnu crtu između ovih termina. Značajan broj Srba na popisu se odlučuje za pripadnost „crnogorskoj naciji”, uprkos tome što se radi o ljudima koji su nosioci srpskog, a ne crnogorskog nacionalnog identiteta.

Pored popisa, osnovni zadatak leži u konačnom nominalnom razgraničenju između srpskog i crnogorskog naroda.

Postojanje crnogorske nacije neupitna je činjenica i to u ovom trenutku nije nešto na šta možemo uticati. Ipak, možemo uticati na stabilizaciju i jačanje sopstvenog nacionalnog korpusa. Postojanje Srba sa dualnim identitetom takođe je činjenica i njima se mora pristupiti na pažljiv i pragmatičan način. Svaki drugi vid djelovanja izazvaće kontraefekat.

Kada je riječ o državnom pitanju i ostvarenju kvalitetnijih prava srpskog naroda, postoje različite kreativne ideje – od ideja o regionalizaciji Crne Gore, pa nadalje. Bez želje da zalazimo toliko duboko, za početak je neophodno da srpski politički akteri u Crnoj Gori učvrste svoj uticaj na vlast. Takođe, problem Zakona o državljanstvu još je jedno od pitanja koje treba riješiti u našu korist.

Kada je riječ o državi Srbiji i Srbima iz Srbije, neophodno je da se na pravi način edukuju o crnogorskom pitanju i svim njegovim specifičnostima. Postojanje crnogorske nacije je fakat i to je tako. Takođe, moraju da shvate kompleksnost crnogorskog društva, a prije svega da budu svjesni složenosti srpskog naroda Crne Gore i puta kojim trenutno idemo, a koji nimalo ne obećava. Od Srba iz Srbije i pojedinih srpskih političara i intelektualaca često se čuju poređenja Srbije i Crne Gore sa Njemačkom i Austrijom.

Riječ je o potpuno apsurdnim poređenjima. Prije svega, srpski nacionalni korpus u Crnoj Gori je i dalje izuzetno snažan, kako u pogledu broja stanovnika (i u pogledu realne i u pogledu popisne brojke), tako i u pogledu kulturološkog uticaja (identitetska pitanja, jezik itd.).

Kada je riječ o ovim germanskim državama, u Austriji se 81,1% stanovništva izjašnjava kao Austrijanci, naspram svega 2,7% Njemaca, kojih je gotovo tri puta manje od bivših jugoslovenskih naroda sa austrijskim pasošem i tek nešto više od Turaka. Da li je to put kojim želimo da se kreće srpski narod Crne Gore?

O međusobnom odnosu Austrijanaca i Njemaca takođe se da diskutovati. Pored toga, svako ko Crnoj Gori želi sudbinu Austrije – nerealan je i ne želi joj dobro. Austrija je na brojnim poljima prilično jedinstvena i potekla je od nekada velike imperije, bogate tradicije, dok se budućnost crnogorske državnosti vjekovima vezivala za buduće ujedinjenje sa Srbijom.

Crna Gora dugo vremena nije raspolagala ni sredstvima za samostalno funkcionisanje, a veliko je pitanje raspolaže li i dan danas. Internih različitosti je previše, a one se mogu minimalizovati kako kreativnim političkim rješenjima koja se odnose na pitanje njenog državnog uređena, tako i radom na stabilizaciji srpskog nacionalnog korpusa. Samo tako će se steći uslovi za uspostavljanje kakve takve stabilnosti i mirne saradnje kako među Srbima interno, tako i između Srba i pripadnika ostalih narodnosti koje krase Crnu Goru.

Na kraju krajeva, grupica Srba iz Srbije nije se protivila otcjepljenju Crne Gore 2006. godine, pravdajući to predviđanjem da će Srbi u međunarodnoj zajednici dobiti glas više. Posljedice takvog razmišljanja trpimo i danas. Iz tog razloga, bitno je da Srbi iz Matice na kvalitetniji način izučavaju crnogorsko pitanje i da se suzdrže štetnog djelovanja i parola koje samo mogu naštetiti srpskom nacionalnom jedinstvu na ovom prostoru.

S druge strane, podrška Beograda izuzetno je bitna i raduje što ona postoji. Ipak, neophodno je da se radi na njenom usavršavanju – u svakom mogućem aspektu. Takođe, bitno je da dio dualno opredijeljenih Srba nauči da su politički sistemi i režimi privremeni, a srpstvo vječno.

(Autor je  saradnik Inicijative „Mi znamo ko smo”, član UO organizacije Kluba za društvene odnose i student Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu)