HIC RHODUS, HIC SALTA: Rilski manastir - duhovna vertikala pravoslavlja i srpski pečat u srcu Bugarske
PRIREDIO: Igor Rems
U podnožju planine Rile, na nadmorskoj visini od 1147 metara, nalazi se Rilski manastir – najveća i najznačajnija pravoslavna svetinja u Bugarskoj, posvećena Svetom Ivanu (Jovanu) Rilskom. Manastir je osnovao monah otšelnik Ivan Rilski u vreme vladavine cara Petra I (927–968), a tokom vekova razvio se u snažan duhovni i kulturni centar pravoslavlja na Balkanu.
U XIV veku, tokom vladavine poslednje bugarske carske dinastije Šišman, Rilski manastir je obilato darivan, a kult Svetog Ivana duboko ukorenjen – članovi te dinastije nosili su ime Ivan u čast svetitelja.
Poseban trag u istoriji manastira ostavio je srpski velikaš Hrelja (Relja) Ohmućević, protosevast u službi kralja Stefana Dušana. Upravo je on obnovio manastir u prvoj polovini XIV veka i podigao kamenu kulu sa kapelom posvećenom Hristovom Preobraženju (1334–1335), poznatu kao Hreljina kula. Četvorougaona, visoka 23 metra, sa zidovima debljine 2 metra, kula je služila kao odbrambena tvrđava u nemirnim vremenima. Na južnom zidu kule i danas stoji natpis koji svedoči o poduhvatu ovog srpskog vlastelina: „Tokom vladavine previsokog gospodina kralja Stefana Dušana, gospodin protosevast Hrelja velikim trudom i troškovima sagradi ovu kulu i posveti je Svetom ocu Ivanu Rilskom i Božjoj majci Osinovici (Odigitriji) godine 6843, indikta petog.”
Uz kulu, Hrelja je obnovio i manastirske konake i podigao novu crkvu. Bio je to značajan momenat u istoriji manastira, koji se, kako vidimo, u XIV veku vezao i za srpsku vlastelu. Hrelja se u manastiru zamonašio pod imenom Hariton i tu je i preminuo krajem 1342. godine. U maloj kapeli na petom spratu kule, danas muzeju, čuva se i njegova nadgrobna ploča.
Istorija Rilskog manastira se nastavlja i u XV veku, ponovo u vezi sa srpskim plemstvom. Nakon što su monasi otkrili mošti Svetog Ivana Rilskog u razrušenoj crkvi u Trnovu, obratili su se za pomoć Mari Branković, ćerki srpskog despota Đurđa Brankovića i udovici sultana Murata II. Njenim zalaganjem dobijena je dozvola sultana Mehmeda II da mošti budu vraćene u manastir 1469. godine. Time je manastir povratio deo svoje autentične svetosti, a svečane litije kojima je dočekana povorka moštiju ostale su upamćene i kao veliki narodni i duhovni događaji.
Manastir je tokom istorije nekoliko puta stradao, a poslednji veliki požar u XIX veku ostavio je ruševine Hreljinog manastira, na čijim temeljima je kasnije podignut novi, veći kompleks. Ipak, u manastiru se i danas čuvaju ikone, bogato rezbarena vrata i episkopski tron iz perioda Hreljinog ktitorstva.
Od 1983. godine, Rilski manastir se nalazi na Uneskovoj listi Svetske baštine. Danas je to ne samo najveći manastir u Bugarskoj, već i simbol vekovne povezanosti pravoslavnih naroda, kao i svedočanstvo o dubokim kulturnim i duhovnim vezama Srba i Bugara.
Ko je bio srpski velikaš Hrelja?
Hrelja Ohmućević je bio značajna ličnost srpske srednjovekovne istorije. Prvi put se spominje 1327/28. kao vojvoda u službi kralja Stefana Dečanskog, kada je poslat da pomogne vizantijskom caru Androniku II u sukobu sa njegovim unukom. Za tu službu dobija oblast oko Strumice i titulu protosevasta od Vizantinaca.
Nakon bitke kod Velbužda 1330. i prevrata u Srbiji, Hrelja se nalazi u dobrim odnosima i sa novim kraljem, Stefanom Dušanom. Tokom Dušanove vladavine, Hrelja gradi manastir u Rili i dobija nove titule i posede, uključujući i gradove Štip i Strumicu. Ipak, tokom 1340. prelazi na stranu Vizantije, ali se već 1342. vraća pod okrilje srpskog kralja, predavši mu grad Melnik.
Ubrzo se povlači u Rilski manastir i zamonašuje. Preminuo je kao monah Hariton 27. decembra 1342. godine. Njegov grob i spomen-ploča nalaze se i danas u kuli koju je sagradio.
Hrelja je u narodnom predanju postao poznat kao Relja Krilatica ili Relja od Pazara, pobratim Kraljevića Marka, što svedoči o trajnom odjeku njegove ličnosti u epskoj svesti srpskog naroda.
