(Smrtica... Ogled o pesništvu Đorđa Brujića i knjizi "Glinska srijeda")
PIŠE: Milica Kralj
U srpskom pesništvu obilje je pesama/knjiga čija je tema viševekovni smrtni natpev produženog trajanja nad srpskim narodom. I, skoro da neima pesnika na svesrpskom prostoru koji nije zajecao, kriknuo, vrisnuo u večitoj Knjizi stradanja, Knjizi pamćenja i Knjizi vaskrsenja Pesmom /suzom Ridanicom u čijoj se svetlozarnoj i svebožanskoj osi sabrao, i nažalost, beskrajno i zbira i sabira i umnožava hudi udes našeg nesretnog roda.
Knjiga Đorđa Brujića Glinska srijeda – i podsetnik je, i opomena i upozorenje – i, nadasve, metafizičko opelo srpskim žrtvama – i to ne samo onima koji su mučki, jezivo i jezno, užasavajuće i užasno, stravno i stravično, zlo i zločinački umoreni na najbestidniji, najbestijalniji, na monstruozni način 29. jula 1941. godine u Glini, mestu na Baniji u pravoslavnoj crkvi. Razlog srboumorstva, razlog uvek isti, zbirna narastajuća jednačina smrti - nezamisliva, nepojamna, neprestana, neprekinuta mržnja i mrzost prema Srpskom narodu.
„...Djetinje oči. A kad dan uzavri/Ucvrči meso, jazbina je puna;/Pod ražnjem lokva usirene krvi –/Banijom pala sva pustoš Korduna.“ (Glinska srijeda)
Već ovom prvom jaukovkom Glinska srijeda, preko narednih pesama, a svaka od pesama svrstana je u sedam krugova, paklenih krugova vatrišta, spalionica, žrtvenika, mučilišta, zverinjaka, grobišta... i otvara se i rastvara i besprestano širi i narasta Vidik u jezi:
„...Od sumračnog časa što se niz dlan cijedi, /Kad vidik u jezi prebroji tišinu, /U mračnome kotlu samo uzdah vrijedi/Dok niz nevid vodi u trošnu cjelinu...“) iskazana je istorijska srpska kob, neuporediva ni sa čime, nacionalna istorijska žrtva, ona žrtva čije je i samo ime sinonim vrhovne žrtve, one koja u samom činu postojanja i postanja sjedinjuje nekolika vremena, i to uvek uzlaznog zla, sa trnovim vencem nad Glavom, sa okeanima uzvitlane provrištale nesmirajne krvi kroz sedam vratnica pakla do konačnog odredišta – apsolutnog nebivanja.
Pesnik Brujić kao moto, ispred svakog od sedam ciklusa, citatima o stradanju i tragizmu, počevši od Svetog Luke Krimskog, zatim slede Miloš Kordić, Mirko Demić, Dara Sekulić, Nebojša Devetak i Milena Severović, Psalam 21 (Oni gledaju i od mene načiniše stvar za gledanje) i jeromonah Arsenije Jovanović, (srpski savremeni pesnici i duhovnici), istinitom poetskom rečju – svedočanstvom – koja nisu samo uvod u naredni stradalno- patnički krug, već i potresno svedočanstvo o tragizmu ovog prostora, odnosno uvid u dubinsko poniranje u neshvatljivu, neobjašnjivu, nedokučivu dramu i kratkovečnog trajanja i tisuljećneg negiranja opstajanja i postojanja svega onog bivstva sa srpskim predznakom.
Podsetiću da je pesnik Đorđe Brujić već svojom prvom knjigom Novi pusti dani ukazao i na tematsku i lirsku i versifikatorsku osobenost, ostvarivši suptilno lirsko polje iz čije punoznačne srži izviru u mnogostrukim pravcima ishodišne smernice Brujićeve poetike, jasno uobličene i proširene i narednim knjigama: Uputstvo za putovanje, Strah od šuma, Kuća na ledu, Ulica za samoću, Poslednjeg dana veče, Sveća i slovo i ove najbolnije, najsuznije, najupečatljivije, nedavno objavljene – Glinska srijeda, knjigama koje su i pokazale i dokazale da je reč o pravoj poeziji rođenog pesnika, onog koji okopava sopstveni tvorački vrt (Gete) i koji silinu unutrašnjih nemira, sumnji i preispitivanja varki i obmana, kroz pojačani intenzitet stvaralačke vatre, znalački i vešto iskazuje.
Brujić svoju poeziju gradi od, ili preciznije kazano, iz bolnog nezaborava, stanja koje u ovoj knjizi vrhuni u smeru netraga i neputa u smrt, u bezgrobni grob, u zemlju koja i prekriva svaki životni dašak u vatri stiha, u pesmi vatre od čijih varavih iskriva ostaje samo zatamnjenje, samo pepeo, samo snevno mrtvilo, intenzivnom neporecivom oznakom – stihom kojom završava svaku od pesama prvog gradivnog ciklusa Spava mrtvo selo.
Spava mrtvo selo! – poništenje, netrag, beztrag, nepostojanje – zanavek i zauvek – neživot ugrađen u bezbožničku tminu, u tmicu, u večnovečno crnilo koja i opkoljava i zarobljava i tanušni plamičak, onaj izgrev koji se, možda nekako i sačuvao kao znak srpske kolektivne nesreće.
Da podsetim i na jednu značajnu činjenicu da se Brujićeva zbirka Strah od šuma, po oceni književnih kritičara našla na listi deset najboljih pesničkih knjiga objavljenih 2001. godine. Ta i takva vrsta procene najuglednijih relevantnih kritičarskih imena, uverljiv i pouzdan znak je da se Brujićeva poezija svrstala u pažljivo odabrani krug raznolikih samosvojnih poetika i da u svim svojim segmentima ostvaruje zanimljiv i intrigantan iskorak iz oveštalih i predvidljivih tradicionalnih pesničkih strujanja, uspevši da iz knjige u knjigu zadrži privilegovani pesnički iskaz zasnovan na odnosima dvojstva i protivrečja: svetlog i tamnog, časnog i beščasnog, okrutnog i blagog, dobra i zla kao dominante svog promišljenog pevanja.
Primetna je u njegovim pesmama melanholija Dušana Vasiljeva, ako se u podudarnim činjenicama da se i Brujić devedesetih godina proteklog veka našao kao učesnik u središtu ratnih zbivanja, u središtu ponovljenih srpskih staradnja, u jednom vidu iščitava i pesma prethodnika. I njegov pev se i usaglasio i izjednačio sa bolnim pevom večno mladog Vasiljeva, tragičara čoveka koji peva posle rata koja sakuplja sav bol i nerazmerivu patnju u nerazdelivu celinu u smisaonom, melodijskom i jezičkom okviru kao doslednost prepoznavanja dominantnih usudnih tačaka.
Ne sme se nikako zaboraviti ni Brujićeva antologijska pesma Kolo na Mašvini (iz zbirke Poslednjeg dana veče) koja pripada još jednom visokom pesničkom nizu potresnih stradalnih svedočanstava o nezamislivo užasavajućim najmonstruoznijim zločinima nad srpskim narodom i srpskom nejači koji su se dešavali u zadnjem stoleću u Hrvatskoj. Pesnički iskaz u ovoj pesmi nije samo puko svedočanstvo već umnogostručeni vapaj nedoraslih mrtvih tela devojčica i dečaka poređanih jedno preko drugog u jeznom kolu smrti koje posredstvom narastajuće mržnje preti i danas:
„...Priđi! Gole nas u detinjstvu da prepoznaš;
U svakoga šaka kao zrno prosa
U kolu beli,
u kolu goli i beli
od koga i kome predani
sad starimo zajedno,
kao zemlja i nebo nad njom što stari,
oni bivša deca
Nož uhvaćen u zamahu,
pa koračam da ih ne probudim,
njih dvadeset u mojoj zeni.“
Očiglednost odnosa dželata i žrtve, noža i grla, odnosa napadača i lovine pesnik iskazuje suodnosom bele boje (kao čistota, nevinost, čednost, svetost, izbavljenje, pročišćenje, čestitost...) nasuprot onih nepočinstava koje i ne mora da označi crnilom i crnom, jer sama su po sebi okrutna, zla, demonska, a ta svojstva čitamo i u napomeni o stravičnom događaju koji se zbio: „kod Slunja, kada su 21. jula 1942. godine ustaše poklale u zbjegovima i vlastitim kućama više od 420 srpskih civila, pa zaklanih 10 djevojčica i 10 dječaka, od 5 do 7 godina, skinule gole, devojčice položili na leđa u krug, spojili im ruke, a raširili nožice i na njih položili gole zaklane dečake“.
Zbirni tragični niz Brujić nastavlja i pesničkom knjigom Svijeća i slovo utelotvorujući dva večna simbola u samosvojni poetski znak.
Metaforizacija lirske tematske perspektive Đorđa Brujiću u knjizi Svijeća i slovo – ispod ključne simbolike pojmova svijeća i slovo – iskazuje se kao namera pesnikova čvrstog uvezivanja upečatljivih konstanti čiji je ishodišni ekvivalent svetlost. Svetlost sveće, svetlost slova, svetlost iskona, preobražajna iskra potekla iz prapočela. Ona živototvorna i životodajna iskra sveobasjanja u čijem se plamsavom nebokrugu jasnije otkrivaju i životna i adska i grobna tama; životni oblici preimenovani smrću u nevidelo, nepostojanje i neznan; u oblike koji se tvoračkom silinom i svetlosti i posredstvom slova koje iz vlasite nutrine izspisuje rukopisac zida svojevrsni hram: hram od pismena, hram od iskustvenih spomena, hram od naslućenog i nedohvatnog, hram od svetlosti koji će se uzdići iz praha i ništavila i obasjati lice sveta božanskom svetlošću duhovne radosti.
U tom buktavom krugu pesnik je i slovonosac i svetlonosac i venconosac čija izgrcana reč sazdana u hram – pesmu lirsko-refleksivog govora prekriva tamne životne sadržaje.
Od prološke (uvodne) pesme, preko ciklusa Sveća i slovo, Iza granice, Lice u cvetu, Septembar u staklu (u slobodnom stihu) i Bivše, skraćenice... nijansiranjem jezičkih slojeva, prepliće se i uvire jedan u drugi zebnja i strepnja ponad mogućnosti obnove stradanja i poništenja, strah i neizvesnost kao ciklična smrtna potvrda zavičajne, domovinske istorije; odnosno stradalnička povest pesnikovog geografskog zavičaja, koja je u ne tako dalekim vremenima, prevazišla zavičajne granice i apokaliptičnom pretnjom i smrtnim ishodom zahvatila čitav kolektiv i seli se kroz nestajanje na statična grobna staništa, odakle će posredstvom sublimisane i estetetizovanog stiha preseliti u pesmovni oblik kao „Tvrdi baštenik, bosiljak i slovo:/Iz novog leda u doba novo (Iza granice) u tragizam lirskog imenoslova (Ruka. Žar. Moštanica, Ruka Svetog Teodora u Komogovini, Osovica, Gomirje, Žal pod oblacima na Lovćenu...)
Kombinujući pesnički i biblijski udes, pesnik će u aktiviranoj pojačanoj simbolici, signalnim sintagmama sveća i slovo obznaniti i nacionalni udes:
Kad se pređe put od čulnosti do materinstva
duša postaje verna, gusta ko snežni zrak.
Tad sklonjeni u njoj od sebe i kruga nepočinstva
kažemo – Daj mi ruku, jer u domovini je mrak.
(Kapetan Stanojević na groblju u Golinji)
kao ispovest sveistorijskog svevremena oličenog u neprekidnoj ugroženosti. A time se postiže i neprekinuti opominjući čin sećanja na zbivanja koja se ne smeju ni zaboraviti ni prenebegnuti. Otuda Brujićeva pesma poprima i utešiteljske moći, isceljujući svakim stihom i nadilazeći vremenski kontekst:
Knjiga Sveća i slovo dokaz je pesničkog umeća proizašlog iz međuzavisnosti nepojmljivih i nesrazmernih oblika koji se posredstvom zgusnute mreže poetičkih znakova probranim jezičkim sveobuhvatom razlistavaju svakim pojedinačnim slogom u skladnu ritmičku esencijalnu celinu tvoreći harmoničnu matricu osnovne pesme. Time se postiže intenzitet doživljaja, težnja za spoznajom izvora poetske svetlosne obasjavajuće iskre, samospoznajuće i svespoznajuće, u kružnom bespočetnom toku dopiranja do smisla bivanja i smisla trajanja i istrajavanja na matičnom tlu, pa makar ono iz realnih okvira posredstvom narastajućeg zla bilo preseljeno u stih u slojevitu pesmu matičnu koja poprima elemente sigurnog staništa.
Dimenzija zatamnjenih sudbinskih slojeva egzistencije, a svaka od ovih pesmovnih slika putem sugestivnih i zgusnutih reči dvostruka je pesma, pesma i o sveopštoj drami postojanja i pesma o drami pesnika čija reč poprima težinu saobraženu vremenu i prostoru, i srcu, u kome se začinje njen zametak i njen značenjski poteincijal pod svodom od svetlosti, na mahove prigušene, a potom neugasivo plamteće.
I dok ona svijeća plamti iskričavim slovom pesme, i sve dok pesma naglašava sveobuhvatnu celinu i pesničkog poslanja i bogotvoračkog putokaza kao izlaza iz zatamnjenja, Glinska srijeda nas vrtoglavom brzinom gura u smrtnu tamu, u smrticu odakle nema niti može biti povratka nikada.
To je udvostručeno sjedinjenje neživota i nebića, nepostojanja i nestajanja. Nema nas i ne može nas biti.
Ostaju samo seni!
Preostaje samo pamćenje u središtu koncentričnih krugova zla i zala nad srpskim narodom.
I ta – jedinstvena i ta nadvrhunska pesma Đorđa Brujića – Večni spomen i večno sećanje na nezacelive rane koje će vo vjeki vjekova da krvare i da svakom žilicom, pa i onim razvejanim prahom pepela nevinih žrtvi, koji se preobrazio u bogotvoračku svetlosnu zenu, opominju i svedoče na zlo koje se nikada, nikada niti sme, niti može zaboraviti.
