HIC RHODUS, HIC SALTA: Manastir Svetih Arhangela
PIŠE: Igor Rems
Kada sam ušao u Prizren, u njegovo jezgro (koje se prostire ispod samog utvrđenja s obe strane reke Bistrice), ostao sam zapanjen njegovom lepotom! Prošao sam dva puta, uzduž i popreko, kako bih upio svu čarobnost ovog nekada carskog grada.
U razgovoru s nekoliko stanovnika, slučajno upitanih na ulici, na stranim jezicima, odgovarali su mi, na moje veliko iznenađenje — na čistom srpskom jeziku. Bio sam dirnut otvorenošću, neposrednošću i spremnošću da pomognu strancu u njihovom prelepom gradu. Osećao sam se kao grešnik što ovaj zaista izuzetan grad i njegovo neprocenjivo kulturno blago nisam posetio za života moje majke, koja me nekoliko puta molila da posetimo najvrednije spomenike naše kulture. Mislio sam da ima vremena, ni u snu slutio nisam kakva nas vremena čekaju...
Jedan od bisera je svakako i manastir Svetih Arhangela.
Tokom arheoloških istraživanja prostora manastirskog kompleksa, najstariji pronađeni nalazi datirani su u eneolitski period, dok je izvesno da je na ovom prostoru u mlađem gvozdenom dobu postojalo naselje. Ono nije nastavilo da se razvija u antičkom periodu, ali tokom IV, V i VI veka nastaje i razvija se kasnoantičko–ranovizantijsko naselje, za koje se smatra da bi moglo biti zaštićeno kasnoantičkom utvrdom, iako to još uvek nije potvrđeno istraživanjima.
Nakon ovog perioda, javljaju se nalazi datirani u X, XI i XII vek, kada je postojalo prvobitno srednjovekovno utvrđenje (koje je tada obuhvatalo samo petouglu citadelu na uzvišenju iznad manastira), podignuto u XII veku. Dušanov deda, kralj Milutin (1282–1321), je Višegrad s malom gradskom crkvom posvećenom Svetom Nikoli poklonio prizrenskom episkopu kao utočište za slučaj rata — kao što je nešto kasnije Maglič bio sklonište srpskog episkopa u Žiči.
Kasnije je Dušan prizrenskom episkopu dao tri sela u zamenu za tvrđavu Višegrad, koju je nakon toga priložio samom manastiru, povezavši ih bedemima u jednu celinu.
Na mestu Dušanovog manastira postojao je stariji manastir (ili crkva) posvećen Svetim Arhangelima, koji je podignut u XIII veku, pre uključivanja tog dela Metohije u Srbiju. U njemu je Dušan ozdravio nakon teške bolesti, zbog čega se odlučio da na tom mestu podigne svoju zadužbinu.
Pripremni radovi na izgradnji nove crkve započeti su 1343. godine, sudeći prema Dušanovoj povelji manastiru Svetog Petra Koriškog izdatoj 19. maja te godine. Crkva je osvećena tokom jeseni 1347. godine, pošto se Dušan 1. avgusta te godine spremao na put u Prizren da prisustvuje osveštanju, a već u decembru iste godine nalazio se na Svetoj Gori Atonskoj.
Početak gradnje same crkve se može smestiti u 1348. godinu. Svi radovi su obavljani pod nadzorom igumana Jakova, koji je kasnije postao episkop u Seru. Osnovni radovi privedeni su kraju već početkom naredne godine, jer se u pismu jednog mletačkog trgovca iz Trepče, od 24. marta 1348. godine, navodi pritužba da ne može da proda olovo iz svog rudnika. Upravnik trga u Trepči dobio je direktno naređenje, da po cenu svog života, ne sme da izda olovo nikome osim igumanu Svetih Arhangela za pokrivanje manastira. Taj Mlečanin je bio gospodin Đanino Đorđi, a olovo je prodao Kotoraninu Mihailu Bući za 10.000 perpera. Međutim, car Dušan je naredio da se sve olovo u tom mestu preda manastiru kod Prizrena.
Smatra se da je gradnja manastira sa grobnom crkvom, pratećim objektima i zaštitnim bedemima okončana 1352. godine, a da je u njemu bilo smešteno najmanje 200 monaha.
Dušan je tokom gradnje svojoj zadužbini izdao hrisovulju kojom je utvrdio njen položaj među srpskim manastirima i njeno vlastelinstvo, koje je obuhvatalo posede od Šare do Jadranskog mora. Veći posedi bili su koncentrisani oko Prizrena, Skoplja, Tetova i Skadarskog jezera. Dodelio joj je 55 (ukupno 93 sa prilozima drugih) sela. Iako je broj manji nego što je Milutin dao Banjskoj, krajevi su bili bogatiji i napredniji.
Pored sela, vlastelinstvo je obuhvatalo:
7 crkava sa ljudima i posedima (zemlja, vinogradi, uljanici)
rudnik gvožđa u Toplici
467 vlaških porodica
8 arbanaških katuna
čitav niz zanatlija, uključujući i zlatare
bolnicu, uz obavezu lečenja bolesnih
Manastir je imao pravo na besplatno ulje iz Bara, so, ribu iz Skadarskog i Plavskog jezera, svilu, vino, med, vodak, kao i prihod od prizrenskog trga i carine.
Car Dušan je nakon smrti 20. decembra 1355. godine sahranjen u posebnoj grobnici, smeštenoj u jugozapadnom delu naosa crkve Svetih Arhangela — koja predstavlja jedinstveno rešenje u srpskoj arhitekturi.
Nakon propasti Srpskog carstva, manastir je 1373. godine poslužio kao utočište dubrovačkim trgovcima iz Prizrena, koji su napustili grad u strahu od Nikole Altomanovića. U manastiru je 1375. obavljen jedan od najznačajnijih činova u procesu okončanja srpsko–grčkog crkvenog raskola — zajednička služba nad Dušanovim grobom.
U manastiru je jedno vreme stolovao i srpski patrijarh Jevrem. Letopis iz druge četvrtine XV veka navodi da manastirskoj crkvi nema ravne pod Suncem, da nadmašuje Pantokratora u Dečanima, a naročito se ističe pod prekriven mozaicima — najviši domet srpske srednjovekovne arhitekture u tom polju. U istom zapisu pominju se „prizrenski patos, dečanska crkva, pećka priprata, banjsko zlato i resavsko pisanije“ — kao simbolički predstavljeni dometi srpske države.
Dušan je naredio da se patrijarhu pri poseti manastiru daruje konj, a mitropolitu ždrebe ili 12 perpera. Povelja sadrži i zabranu kaluđerima da se bave zelenaštvom:
„I kto se obrjete kaluđer zakupuje žito ili vino, ili dinare daje u kamatu, da se iždene.“
Nakon osmanlijskog zauzeća 1455. godine, manastir je poharan. Isti pisac koji je ranije veličao manastir, kasnije beleži da je on praktično razoren. Manastirski život ipak nije prekinut, ali se kompleks više nikada nije vratio u stari sjaj.
Početkom XVII veka manastirska crkva je sistematski srušena, a materijal je korišćen za izgradnju Sinan-pašine džamije 1615. godine u centru Prizrena. Ne zna se da li je manastir bio aktivan u tom dobu, ali je sigurno napušten nakon 1542. godine.
Tokom narednih vekova, lokalitet je dodatno uništavan — građevinski materijal korišćen je za izgradnju kuća i drugih objekata. Ipak, lokalno srpsko stanovništvo se dva puta godišnje okupljalo u ruševinama — na letnju (26. jul) i zimsku (21. novembar) slavu Svetih Arhangela.
Prema rečima jednog putopisca, služba je počinjala tokom noći, pri svetlosti sveća, dok su narod i sveštenstvo u molitvi dočekivali zoru.
(Nastaviće se)
